1-خیزویا خیزآب :

یعنی موج آب که هم به صورت نقش شکسته اجرا می شود وهم گردان وجزو نقش های افقی است.

درسرزمین های کویری چون یزد که مردم درآرزوی آب وسبزه وآبشاربودند این نقشها زیاد مرسوم بود.

نیژ:خزه:عشقه: (nizh: ashagheh)

که نقش گیاهانی است که به درخت می چسبند و رونده اند مثل خزه، پیچک و...

3- غژریا ژغر= زغر=آبشارghazhar:zaghar)  (

برساوشده:

خوشه انگوریا گندم درنقشهای عمودی یا نقشهایی ازحیوانات تخیلی چون اژدها وسیمرغ ویا حیواناتی که دردسترسشان بود درترکیب با هم مثل مارولک لک، تازی وآهو...نقش این حیوانات آن قدربرساو شده که شکل واقعی خود را ازدست داده وبه صورت پله وآبستره درمی آمد.

برساو: استيلیزه: برساب: مثلاَ، برساو شده کوه یک مثلث است برسا شده خورشید یک گل آفتاب گردان است.

گچبری با نقش برجسته:

دراین نوع گچبری، گچ را درزمینه به صورت اندود کار می کردند بعد نقش مورد نظر را روی آن در می آوردند.برجستگی این نوع گچبری بیشتر از شیروشکری است طبیعی است که نقوش گل وبته برای گچبری برجسته و نقوش هندسی برای گچبری شیروشکری مناسب تر بوده است.

مجموعه بایزید بسطامی

میر شمس الدین یزد

گچبری زبره

برجستگی این گچبری از نوع گچبری برجسته بیشتر اما از نوع برهشته کم تر است در این گچبری گوشه های نقش بدون مالش وپرداخت کردن کار می شده وگوشه ها تیز بوده اند.لذا گوشه ها، نقش بریدگی وتیزی پیدا می کرد.این گچبری ریزه کاریهای زیادی نداردوبیشتر در کتیبه های بناهای مذهبی ایران دیده می شود.

گچبری برهشته(هشته=برجسته وبیرون آمده(

برجستگی این نوع گچبری نسبت به زمینه زیاد است به طوری که قسمت های گچبری شده برآمده وبیرون زده است.اگر چه سابقه تاریخی گچبری برهشته به پیش از اسلام می رسد، مثلاُکاخ بیشاپور در دوره ساسانی اما نمونه های آن را می توان در دوره رازی و آذری دید؛ مثل بنای دوازده امام یزد مربوط به قرون چهارم وپنجم هجری یا  محراب های قرن هشتم  مثل محراب الجایتو مسجد جامع اصفهان و محراب مسجد گلپایگان،که گچ بری های بسیار نفیسی دارند.

گچبری لُکه یا کلوخی

این نوع گچ بری در قرن سیزدهم هجری به دلیل نفوذ هنر مغرب زمین به ایران معمول شد که به نحو زننده ای برجستگی آن زیاد بود و به نام گچبری کلوخی مشهور شد.

در کاخ های دوره ناصری گچبری ها بیشتر کلوخی بودند نمونه های آن در کاخ بادگیر تهران(بالای ازاره های ایوان رو به جنوب)و همینطور در کاخ الماس دیده می شود که حتی طرحهای آن نیز ایرانی نیست.

گچبری پته

سابقه گچبری پته به قرن هشتم هجری می رسد.در این نوع گچبری کرباس را آهار می زدند به طوری که مثل مقوا می شد بعد روی آن گچ می کشیدند وروی آن،گچ بری مورد نظر را انجام می دادند. پس از آن کرباس گچبری شده را به صورت آمود روی دیوار می چسباندند.برای چسباندن کرباس روی دیوار علاوه بر چسب از میخ استفاده می کردند.البته سر میخ ها را به شکل های گوناگون مخروطی و... در می آوردند که خود جزء تزیین می شد.نمونه خوب گچبری پته را در زیر گنبد سلطانیه(قسمت های گلابی شکل)می توان دید.

به طور کلی گچ بری ها یا به صورت قالبی یا در جا کار می شدند؛که گچ بری پته از نوع قالبی است؛از این نظر که جداگانه ساخته و نصب می شده است.

گچبری مشبک (توری)

گاه پنجره ها یا روزن هارا نیز با گچبری درست می کردند،مثلاُ در مسجد شاه ولی تفت، قطعات گچ مثل تور به هم بافته شده که به باریکی یک سنجاق هستند ونمونه ای از شاهکارهایی هنر گچبری محسوب می شوند.

شیوه کا ر این گچبری بدین صورت بوده است که گچبر ابتدا لایه ای از گچ را با فاصله حدوداُ15الی25 سانتیمتراز زمینه اصلی بوجود می آورد؛و بعد از این که گچ خود را گرفت به طرح اندازی نقش مورد نظر پرداخته ودرمرحله آخر زمینه طرح را خالی می کرد تا طرح مورد نظر را به صورت مشبک بوجود آورد.

گچبري مشبك مسجد شاه ولي تفت

گچبری معرق:(گچ تراش)

روش گچبری معرق همانند کاشی معرق است.ابتدا ملات گچ رنگی را که از قبل آماده شده روی سطح صافی می ریختند و پیش از آنکه گچ خود را بگیرد آنرا به شکل دلخواه می بریدند سپس قطعات بریده شده از گچ را با رنگ های مختلف و نقوش مورد نظر در کنار هم می چیدند و پشت آن ملات گچ می ریختند تا تمام زمینه کار یکپارچه شود و در نهایت قطعه بدست آمده را بوسیله دوغ آب گچ در محل کار می چسبانند.گچ بری معرق یک طرح کلی دارد با اندازه ای خاص،که باید طرح را بر روی محل مورد نظر پیاده کرد.نحوه ی پیاده کردن نقش،یا نقش اندازی و گرته زنی به این صورت بوده که ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ رسم کرده و طرح را سوزن سوزن می کردند؛سپس گرد ذغال را داخل کیسه ای پارچه ای ریخته و روی سوراخ ها به کیسه ضربه می زدند تا گرد از سوراخ ها به سطح زیرکاغذ نفوذ کرده و نقش را پیاده کند.

گچ تراش رنگي(معرق گچي)-مسجد جامع  ساوه

گچبری لایه ای:

نوع دیگر از گچبری تراش است وبیشتر برای گچبری رنگی که بخواهند به چند رنگ مختلف در آید کار می شود، روش کار بدین صورت است که لایه گچ کشته را در محلی که قبلاً با گچ زنده زیر سازی و صاف شده است، می کشند و لایه های بعد را نیز به همین ترتیب کار می کنند؛ هر لایه رنگ خاصی دارد و بعد با کاردک و ابزار گچبری شروع به در آوردن طرح ها با رنگ های مختلف می کنند،ضخامت هر لایه نباید بیشتر از 1 تا 2   مالی مترباشد زیرا باعث ترک خوردن لایه گچ می شود.

گچبری توپر وتوخالی:

این اصطلاح برای تکنیکی به کار برده شده که از نظر عمل وتاثیر با گچبری برجسته کاملاً فرق دارد،در این تکنیک طرح تزئینی در سطح صاف به عمق کمتر از2سانتی متر کنده می شود تا در عقب، سطحی به موازات سطح جلو تشکیل دهد و خطوط اصلی طرح یا مستقیم و یا با ضربات مایل که از حیث عمق یکنواخت است کنده و بریده می شود.

گچبری کشته بری:

در ابتدا گچ زبره نیم کش بر روی محلی که بخواهند کشته بری انجام دهند کشیده شده و بعد روی آنرا گچ نرمه می کشند و پس از آنکه این گچ خود را گرفت یک لایه دیگر گچ نرم به قطر 1تا2 میلیمتر میکشند و پس از گرفتن این گچ که آب آن زیادتر و نرمتر بود از لایه زیرین طرح را پیاده می کردند و با استفاده از دَم بُر اطراف طرح را خط می انداختند تا به زمینه سفت زیرین برسند. پس از آن بوسیله بومخار قسمت های اضافی را از زمینه جدا می کردند تا طرح کشته بری بدست آید. این شیوه بیشتر در دوره صفوی رایج بود.

گچبری تخمه در آوری( سه روش دارد)

الف ) در روش اول سطح گچی و یکدست ، آماده می شود سپس بر روی سطح صاف، طراحی انجام شده بعد با ظرافت خاص و دقت هر چه تمامتر سطوح آماده شده، که از گچ سفید پوشیده شده اند را طراحی  خواهند کرد، قطر کندن سطوح طرح از سطح گچ حدود ½ سانتی متر است. که از سطح گچی کنده شده و خارج می گردد بنا بر این یک سطح برجسته و یک سطح گود خواهیم داشت سپس نقاط و سطوح خالی شده از گچ را با توجه به طرح و رنگ لازم، با گچ رنگی مورد نظر مبدل به سطحی صاف و یکدست با زمینه، می کنند؛عیناً مانند اینکه نقاشی آبرنگ بر روی زمینه گچی کار شده باشد و چشم را به خطا می برد؛ چون بدون لمس کردن ویا از زاویه خاصی دیدن، مشکل بتوان تشخیص داد که این سطح صاف کنده شده و دوباره پر گردیده است. بطور خلاصه زمینه صاف گچی با این عمل دوباره مبدل به زمینه صاف رنگی خواهد شد(مانند عالی قاپوی اصفهان).

ب ) پس از قلم گیری و محکم کردن طرح،مرحله بعدی انجام می شود. در این حالت به جای اینکه طرح را از گچ ِسفیدِ  سطح خالی کنیم،زمینه صاف ویکدست که بدون طرح است از گچ خالی می شود و در حقیقت این طرح است که در سطح گچی باقی می ماند؛ لذا طرح و نقش،برجسته شده و زمینه خالی و گود میشود.

این عمل احتیاج به دقت و مهارت فراوانی دارد، زیرا بعضی نقوش بسیار ظریف و حساس هستند و با احتیاط هر چه تمامتر بایستی اطراف آنها را خالی نمود. بعد از این عمل کار رنگ آمیزی انجام می شود. در این روش مخلوط گچ و رنگ مورد نظر برای زمینه،ساخته می شود و سطوح خالی زمینه را با دقت پر می کنند. سپس آنرا صاف کرده به طوری که با طرح که برجسته است؛ یکسان شود. در این حالت طرح ها به رنگ سفید گچ باقی میماند ولی زمینه رنگی میشود. در آخرین مرحله بایستی دقت شود سطح رنگی و سطح سفید یکسان باشند(این روش عکس روش الف میباشد )

ج )  این روش یکی از بهترین نوع تزئین است که بسیار پر کار می باشد در این نوع سطح گچی صاف را آماده کرده  و طرح اندازی می کنند.

طرح ها گاهی بسیار ظریف و دقیق و بر گرفته از طبیعت هستند. طرح های لازم را قلم گیری می کنند تا مشخص تر شوند سپس سطح گچی صاف را که زمینه طرح اصلی است از گچ سفید،خالی می کنند با این عمل لایه ای از گچ را که در زمینه وجود دارد خالی کرده و عمق ایجاد می کنند، سپس زمینه را با رنگ و گچ  پر می کنند یعنی سطح خالی شده را بالا می آورند . گاهی ممکن است سطح زمینه را که با گچ ورنگ پر شده است تا سطح طرح یکسان نکنند و کمی اختلاف سطح ایجاد شود بنا براین دو سطح متفاوت از طرح سفید و زمینه(که از گچ رنگی است)بدست می آید. نکته مهم در این روش این است که به جای کار گذاردن رنگ در نقاط سفید طرح، دوباره جاهای طراحی شده را کنده کاری می کنند؛ که این عمل دقت وظرافت بسیاری لازم دارد. بعد از تمیز کردن محل خالی شده در طرح وایجاد عمق لازم که معمولاً کم است،به جای گچ سفید ترکیبی از رنگ و گچ را با آب مخلوط کرده و در نقاط گود شده قرار می دهیم بنا بر این درنوع سوم سطح گچی سفید رنگ، که خود نیز طرح رنگی است تخمه در آوری می شود. بنا بر این در این روش هم سطح تخمه درآوری می شود و هم طرح.

ابداع این روش بی تاثیر از دیگر روش های تزئینی روی گچ و یا کاشی معرق نیست.(این روش تلفیقی از دو روش قبلی است)

عمده ماده اصلی برای استفاده در تخمه درآوری،گچ سفید و نرم است که اول بایستی مقدار گچ لازم غربال شده و به یک درجه از نرمی برسد؛ آنگاه بایستی با آب مخلوط شده و خمیر نرم ویکدستی را بوجود آورد؛ سپس خمیر گچ در سطح دیوار مالیده شده و صاف و یکدست می گردد واین زمینه ی کار تخمه درآوری می باشد .

حال برای مرحله بعدی که پر کردن جاهای خالی شده از گچ است بایستی مجدداً از گچ واین بار رنگ استفاده شود، که برای هر رنگ لازم باید مقداری گچ و رنگ با نسبت مشخص با هم مخلوط شوند .

زیرا نسبت ها در اتصال رنگدانه ها در ملات گچ تاثیر خوبی داشته و ضمناً حالت گیرایی گچ را نیز افزایش می دهند و استحکام بیشتری پیدا می کنند بعد از تمیز کردن محل کنده شده در هر بخش از طرح که رنگ و گچ، لازم است، با گچ رنگی پر می کنیم؛ سپس سطوح پر شده را بوسیله ابزاری شبیه کاردک یکدست و صاف می کنیم که هم سطح با زمینه شود .

در نقوش تخمه درآوری آنچه که تا به حال در آثار معماری باقی مانده نشان می دهد که بیشتر از موتیف های طبیعی استفاده شده است. گاهی اوقات نیز نقوش افسانه ای و در بعضی از تقسیم بندی ها نقوش هندسی دیده می شود.

نکته مهم دیگر در این تزئین که فرق این تزئین را با نقاشی روی گچ از لحاظ ظاهر مشخص میکند؛ این است که در نقوش تخمه درآوری سایه روشن وجود ندارد در حالی که در نقوش دیگر روی گچ ممکن است سایه پردازی انجام شود.

دیگر اینکه از لحاظ استحکام نقوش و ماده بکار رفته شده روی زمینه و ظرافت ، قابل مقایسه با روش های دیگر نیست .

دیگر اینکه نقوش آبرنگی روی گچ در اثر مرور زمان ممکن است فرسوده شده و شفافیت خود را از دست دهند؛ همچنین مواد رنگی چسبندگی خود را کم می کنند؛ لذا رنگ در سطح تزئین به خطر افتاده و امکان ریزش و از بین رفتن آن وجود دارد.

اما در نقوش تخمه درآوری به لحاظ این که گچ و رنگ در عمق فرو رفته و مجدداً به سطح آمده این عوارض مشاهده نمی شود و هنگام عمل مرمت نیز کار با اصول بهتری انجام می شود.

شایان ذکر است که انتخاب مکان مورد نظر برای روش تخمه در آوری مهم است زیرا همان طور که می دانیم رطوبت از عواملی است که با گچ سازگاری ندارد و قرار گرفتن محل تزئین در جریان رطوبت هر چند کم باشد به علّت خاصیت مکش رطوبت توسط گچ،اثر را نابود می کند و رنگ ها و گچ پوسیده می شوند.

به همین علت یکی از موارد استفاده این تزئین روی سردر ها و مقرنس ها میباشد که احتمال نفوذ رطوبت کم است و یا در بدنه هایی از دیوار به کار میرود که درصد رطوبت آن بسیار ناچیز باشد ویا اصلاً نداشته باشد.

آنچه مسلم است این است که بسیاری از نقوش و رنگ ها را میتوان در سطح مورد اطمینان با روش تخمه درآوری به اجرا در آورد و از ظرافت این تزئین نسبتاً با دوام بهرمند گردید.

ابزار های مورد استفاده برای اجرای روش تخمه درآوری در تزئین دیوار عبارتند از: انواع کاردک های نوک پهن و نوک باریک،ظرف مخصوص خمیر کردن گچ(استانبولی)،ماله برای صاف کردن سطوح گچ و غربال.

تُنگ بری :

در این روش از حفره های گچی به شکل تنگ ها یی در تزئینا ت استفاده می شود.نمونه ها ی این گچ بری را در عالی قاپو اصفهان یا مسجد شیخ صفی اردبیل می توان دید.

نقوش مُهری:

گاهی به خاطر اینکه آجر را نمی تراشیدند بین دو آجر را با گچ تزیین میکردند ؛که بعد ها این تزیین به کمک سفال های مهری انجام شده و بدین ترتیب صورت میگرفته که بندهای عمودی دیوار آجری را عریض تر میگرفتند و یا قسمتی از آجر، در امتداد بند عمودی بریده میشد و این سوراخ ها را با گچ پر میکردند و موقعی که هنوز گچ خود را نگرفته بود با طرح های مختلف روی آنرا تزئین میکردند. در بعضی موارد طرح ها را با مهر چوبی روی گچ نقش می کردند.

طرح های مزبور شامل طرح های ساده هندسی ، اشکال گل وبوته و اسامی مقدس الله وعلی بوده است.

پخش بودن این سوراخ ها در کل دیوار ترکیب جالب توجهی در سطح دیوار ایجاد می کند.

همچنین از نقوش مهری در تمام بناهای دوره سلجوقی و ایلخانی استفاده شده است.

گره در گچبری:

همزمان با بکار بردن گره ها در آجر، کاربرد گره در گچبری نیز آغاز میشود نمونه بارز آنرا میتوان در محراب مسجد جامع فَریومد مشاهده نمود که نفیس ترین نوع گره کاری گچبری است .

در گره کاری وگچبری ابتدا سطح کار، کُرم بندی و شمشه گیری میشود تا سطح به سطوح کوچکتر تقسیم شود ،پس از آن زیر کار، با لایه ای از کاهگل ، گچ وخاک  یا گچ ،اندود می شود؛ بعد لایه ای از گچ کشته آماده به سطح اندود شده کشیده می شود.

زمینه گره مورد نظر که بر روی کاغذ ترسیم شده بصورت گرته زدن بر روی سطح گچ مورد نظر پیاده میشود.

پس از مشخص شدن حرکات طرح ، خطوط لازم بوسیله قلم گچبری، بریده می شود و پس از پرداخت،گره بر روی گچ بوجود می آید.

تکنیکهای گچبری:

غیرازتکنیک قالبگیری که با استفاده ازقالب تهیه می شد وسپس با استفاده ازخمیرگچ، گچ قالبی را درقسمت مورد نظر می چسبا ندند،گچبری با تکنیکهای مختلف دیگری صورت می گرفته، که معمولی ترین نوع آن موسوم به کنده کاری یا گچبری عمقی است.دراین تکنیک روش کاربدین صورت است که ابتدا گچ آماده (خمیرگچ) را برای زیرسازی وآماده کردن متن برروی قسمت مورد نظرمی کشند، پس ازآن که گچ خشک شد واصطلاحاَ خود را گرفت، نقش را روی آن انداخته وبا وسایل گچبری ازقبیل دم بر، نقاله، پرگار،بومخواروکاردک ، طرح مورد نظررا می برند. برای نقش اندازی روی سطح گچی می توانند عیناَ نقش را روی سطح گچی آماده بکشند و یا اینکه ازراه "گرته زنی" نقش راروی سطح پیاده می کنند. دراین شیوه برای بوجود آوردن موتیف هایی که برجسته ترهستند خمیرگچ را درقسمتهای مورد نظر قرارمی دهند وسپس شکل مورد نظررا  بوجود می آورند.

در این روش نخست گچ رابرای ایجاد زیر سازی به مقدار زیاد ورز میدهند و در محل مورد نظر به مقدار زیاد میمالند بطوریکه برای قسمت های عمده نقش برجسته روی دیوار بماند ، سپس همین که گچ خود را گرفت ،نقش ها و تصاویر اصلی توسط کاردک های مخصوص تراشیده شده و برای قسمت های کوچکتر هر کجا که لازم باشد گچ تازه می افزایند سرانجام پس از آنکه گچ مانند سنگ سخت گردید تراش نهایی روی آن انجام میشود.برای برش طرح های گیاهی و هندسی قبل از هر گونه اقدام به تراشیدن باید طرح را روی سطح گچ پیاده کنیم. سپس خطوط اصلی را توسط کاردک خط می اندازند تا از پاک شدن آنها جلوگیری شود بعد اطراف طرح را بریده و قسمت های اضافی را بر میداریم، باید دقت شود قبل از طرح اندازی درشتی طرح ها را در رابطه با زمینه مورد نظر، بررسی کنیم تا طرح ها در اندازه مناسب بدست آیند؛ که این عمل برای کتیبه نویسی و خطاطی بسیار دشوار می باشد بعد از اینکه گچ کاملا خشک و سفت شد آن را تراشیده و پرداخت می کنند تا اینکه خطوط روشن و جاندار گردند؛ به عنوان آخرین عمل روی پوشش گچی لایه ای رقیق تر از خامه می کشند و بدین ترتیب سطحی صاف و صیقلی حاصل می شود .

گچبر دارای امتیاز سنگ تراش نیست که روی مصالحی همگن و پا برجای چون سنگ کار کند زیرا گچی که روی آن کار می کند  پیوسته در حال سخت شدن است ، بنابراین گچبر باید در هر زمان یک قسمت از کار را کاملاْ با اتمام برساند و قسمت بعد را شروع کند.

بعضی از طرحهای گچبری کاملاْ گود می باشند و نقشها عملاْ سه بعدی هستند و بایستی آنها را با لایه های متعدد گچی از سه تا شش لایه و حتی بیشتر ساخت که روی هر لایه باید جداگانه کار شود . طرحها غالباْ پیچیده هستند که از پنج تا شش قسمت در هم بافته ترکیب یافته و در جهات گوناگون و مخالف در حرکتند .

گچبر باید پیش بینی کند که از نقاط آغازین و لایه های زیرین تا لایه های روئی شکل نهایی چگونه ظاهر خواهند شد.

روش های کلی گچبری و کاربندی آن در دیوار نگاری:

ماده اصلی تشکیل دهنده همان گچ است و ارائه این هنر بوسیله گچ دارای روش و اسلوب خاصی است که از این روش تا کنون بر روی دیواراستفاده می شده است.

یک روش بدین صورت است که، پس از اتمام بنای ساختمان ، به صورت حاشیه ای و یا فتیله ای گچ را بر روی آن کلاف نموده و می چسبانند،این روش از زمان اشکانیان تا به امروزمعمول بوده است. در باره اینکه گچبری ها چگونه ساخته می شده و بر روی دیوارها نصب می شده عقاید مختلفی وجود دارد؛ عده ای بر این باوراند که بیشتر این گچبری ها قالبی هستند،بدین ترتیب که گچ را در قالب از پیش تهیه شده میریختند و بعد از محکم شدن بصورت قالبی آنرا بر روی دیوار کار می گذاشتند.

این نظر زیاد درست به نظر نمی رسد میتوان چنین بیان نمود که خود ملات را آماده کرده و بر روی دیوار مالیده اند و سپس همه مراحل تراش و ایجاد نقش را بر روی دیوار انجام میدادند، سپس قلم گیری و نقاشی می شده است که البته به مرور زمان بیشتر نقاشی روی گچ از بین می رفت. گاهی هم همراه گچبری در پای دیوار یا در زاویه ای از دیوار تندیسی از گچ ساخته می شده ونصب میکردند. البته در دوران اسلامی روش های گچبری و تزئین آن از طرز کار تزئینات عهد هخامنشی و ساسانی نیز اقتباس شده است و همراه با توسعه معماری تداوم وپیشرفت بیشتری نموده ،سبک های مختلف گچبری طی قرون متمادی تغییر وتحولاتی را داشته است تا آنجا که در دوران اسلامی در طراحی نقش های روی کاشی ها نیز عناصر این هنر نمایان است و به جای طرح های زنجیره ای و قیطانی نقوش ظریف و ریز و رنگین معمول شده که گاهی اوقات ظرافت آنها شباهت زیادی به نقاشی دارد.

یکی دیگر از خصوصیات آن در دوران اسلامی این است که در ادوار قبل از اسلام فرم ها ضخیم تر و درشت تر بوده اند و جنبه تمثیلی داشته اند و از لحاظ رنگ هم زیاد غنی نبوده اند اما در دوران اسلامی فرم ها بسیار ظریف تر و حالت نرم تری داشته که حتی هنرهای بیگانه را هم تحت تاثیر قرار داده است.

برگرفته از تارنمای ایران بوم